بازگشت
نثر ترك ها در قرن ۱۳ ميلادی
ارسالي يلداش همدرد ارسالي يلداش همدرد


نمونه نثر تركي در اين قرن صحاح العجم هندو شاه نخجواني است.هندو شاه ابن سنجر ملقب به فخر الدين،در اواخر قرن ۱۳ و اوايل قرن ۱۴ ميزيسته و در ۱۳۳۰ (=۷۹۰ هـ) در گذشته است.اين نويسنده دانشمند شاعري توانا و ادب شناس معروف زمان خود بود و در چهار زبان تركي و فارسي دري و پهلوي تبحر داشت.متاسفانه ديوان اشعار او كه به فارسي سروده در دست نيست ولي در صحاح الفرس كه بوسيله پدرش، هندو شاه شمس الدين تاليف شده نمونه هايي از انها امده است.صحاح العجم را محققين مدتها با صحاح الفرس يكي ميدانستند. و فقط در كتاب كشف المظنون كه در قرن ۱۷ توسط دانشمند مشهور ترك كاتب چلبي توشته شده است اشاره اي به ان شده بود.يگانه نسخه خطي صحاح العجم در كتابخانه براتيسلاوي چكوسلواكيا سابق (سلواک امروز) ديده شده است.كتاب صحاح العجم با خط نستعليق نوشته وچاپ شده است.(۱۳۶۱)صحاح العجم كتاب لغتي است چهار زبانه كه اساسا براي تعليم زبان فارسي به تركان اذربايجان نوشته شده است.كتاب داراي يك مقدمه ومتن ان ۳ قسمت است،مقدمه به عربي نوشته شده و در آن چنين امده است:اغلب كتابهاي لغت به عربي و فارسي نوشته شده در صورتيكه اكثريت كساني كه به اين لغات توجه و علاقه دارند ملتهاي غير عرب و فارس هستند.از اينجهت من اين اثر را بر مبناي صحاح العربيه اسماعيل جوهري ترتيب دادم و آن را صحاح العجم ناميدم تا مردمان غير عرب از آن استفاده كنند.متاسفانه ۳/۱ قسمت لغوي آن يعني از حروف (س) تا (ل) مفقود شده است.صحاح العجم نسبت به لغاتهاي فارسي ماقبل خود غني ترين لغت فارسي، و از نظر لغات تركي اذربايجاني هم گنجينه با ارزشي است.از نظر نثر تركي اذربايجاني ، قديميترين نمونه ادبي و از نظر بررسي تاريخي اين زبان بسيار با ارزش است.براي نمونه چند سطر از قسمت دستوري آن نقل ميشود:بيل گيل كيم مصادر عربي نئجه كيم اصل دور اوندان صادر اولور اسما و ا فعال انجلين مصادر پارسي اصل دور اوندان منشعب اولور قالان اوزان و امثال و غيره.اول مصادر پارسي ايكي دورلودور.اما بيري متعدي دور.اول ايكي دن هر بيريسي يا مفرد دور يا جمع دور.بو مجموعه دن هر بيريسي يا مثبت دور يا منفي دور.مصادر لازمين مثالي كه هم مفرد و هم مثبت دور دانستن و غيرها.مصادر منفي نين مثالي ندانستن و غيرها.مصادر لازمين كيم هم جمع هم مثبت اولا دانستنها منفي اولانين مثالي ندانستنها،مصادر متعدي نين مثالي كيم هم مفرد هم مثبت اولا بخشائيدن منفي اولانين مثالي نبخشائيدن.مصادر متعدي نين مثالي كيم جمع هم مثبت اولا بخشائيدنها،منفي اولانين مثالي نبخشائيدنها.ترجمه:بدان كه همچنانكه مصادر عربي اصل اند و از انها اسما و افعال صادر ميشوند،مصادر پارسي هم همانطور اصلند و از انها باقي اوزان و امثال و غيره منشعب ميشوند.آن مصادر پارسي دو نوع اند يكي لازم و يكي متعدي.اط آن دو،هركدام يا هم مفرد است و يا جمع.از اين مجموعه هر يك مثبت است يا منفي.مثال مصادر لازم كه هم مفرد است و هم مثبت است،(دانستن) و غيرها.مثال مصادر منفي (ندانستن) و غيرها.مثال مصادر لازم كه هم جمع وهم مثبت باشد،(دانستنها) مثال منفي (ندانستنها)مثال مصادر متعدي كه هم مفرد باشد و هم مثبت باشد(بخشائيدن) مثال مصادر متعدي كه هم جمع و هم مثبت باشد(بخشائيدنها) مثال منفي (نبخشائيدنها).كتاب لغت ديگري به نام صحاح العجم كه گويا غير از لغت نعمت اله باشد از طرف پروفسور بيگدلي از كتابخانه اكادمي علوم شهر کازان بدست امده و تحت بررسي قرار گرفته است.در صحاح العجم (جديد)در حدود ۱۱ هزار لغت موجود است و به نظر ميرسد مربوط به دو سه قرن بعد از لغت نخجواني باشد.نسخه خطي اين لغت فارسي-تركي نيز از طرف پروفسور بيگدلي به خط نستعليق نوشته شده و چاپ شده است.
نصيرباکويي اين شاعر در اواخر قرن ۱۳ و اوايل قرن ۱۴ ميلادي در باكو بوده و با کازان خان و سلطان محمد الجاتيو معاصر بوده است.اولجاتيو بعد از انكه به جاي برادر به تخت نشست به باكو رفت و اهالي ان را از بعضي مالياتها معاف و اباداني كرد.نصير باكويي به اين مناسبت مخمس زير را سرود كه از نظر نمونه زبان تركي اذربايجاني نقل ميشود: زار كؤنلوم! تانرينا قيلغيل ثنا ايمان ايلن بولدو رؤونق دين و ايمان طاعت-ى سوبحان ايلن طاعت-ى سوبحان بيزه فرض اولدو جسم و جان ايلن شوكر اولا شول حاققا كيم بىمونتها ائحسان ايلن سرفراز ائتدي بيزي اولجايتو تك سولطان ايلن ترك ائديب شيرك و چليني٫ گلدي تانرينغا طرف دين-ى ايسلامي قبول ائيله دي اول خير الخلف يئنگي ايسلام بولدو٫ وئردي دين-ى ايسلامغا شرف اولدو كينه اوخونا ايسلامين اعداسي هدف ياندي نئيران-ى حسدده آتش-ى سوزان ايلن شفقت-ي عدل ايله آچقاي مولك-ى ايسلامغا ليوا بولدو قوووت دؤولت و دين-ى موسلمان برملا لوطفونو هر بير مكاندا ائيله دي بذل و عطا بيزه ده فئيضيني شاميل قيلغان اول خان-ى سخا هيممتين گلتوردو ايظهارا سر و سامان ايلن شهريميز نففاته آدين گرچه آلغاي خلق آرا شيمدي زرخاني بولوپ بولغاي قاموسوندان روا پرتوو-ي مئهر-ى جلادان وئردي باكويا جلا گئتدي ظولمت٫ بولدو رؤوشن دين و دؤولت موطلقا سايه-يى عدل-ى شهنشه مولكو دربان ايلن پادشاه-ى كيشور-ى مئهر و عدالت برقرار كيشور-ى بيچارگانا لوطفونه قيلغاى گوذار تيغ-ى نوصرتين موخاليف سددينه چكدي حيصار ائيله دي مغلوب اولان اعدا يئريني فرق-ى دار باطيلي باطيل٫ حاقي حاق ائيله دي قورآن ايلن ايسم-ى پاكىدير خودابنده٫ اؤزو هم بنده دير كؤوكب-ى ايقبالي عالي٫ طاليعي فرخونده دير شؤوكتيندن هر قيه دوشمنلري شرمنده دير بؤيله بير عالي هيمم سولطان-ى عاديل قاندادير؟ هر زمان مشغول بولسون مولكده عومران ايلن تيغ-ى عالمگير ايله فتحيني مورداد ائيله دي قاندا موشريك بولديسا ايسلاما مونقاد ائيله دي روح-ى آبغون خاني ياد-ى خئير ايله شاد ائيله دي الحق اول شاه-ى جهان شاهلار آرا آد ائيله دي فتح-ى بي آرام ايلن٫ هم لوطف-ى بي پايان ايلن بايراق-ى ايسلامي اعلا قيلماغا آماده دير داد ائدر كيم داد قيلسا٫ دادا چون ديلداده دير بي نصيب اولماز او كس كيم پايينا اوفتاده دير آفرين اول شاها كيم حققا هولاكوزاده دير زرده حاتم٫ زوردا همتاىدور خاقان ايلن مؤحترم بولغاي مساجيد هم زييارتگاهلار پايمال اولغاي قامو بوتخانالار٫ گومراهلار آچيليب خالقين اوزونه باغلي قالقان راهلار فخر ائلر بو شاه ايله الحق گدالار٫ شاهلار حؤكمونو جاري قيلير ايران ايلن٫ توران ايلن نامينا كيشورگوشاليق يازدي ازلدن دبير حيفظ ائده ظل-ى عينايتده خوداوند-ى قدير شهريميز بير آسوماندير٫ شاهيميز ماه-ى مونير شول هونر ماهينى ائيلر مدح٫ باكويى نصير هر زمان چيني كؤنولدن طبع-ى دورر افشان ايلن کتاب دده قورقود کتاب دده قورقود که از شاهکارهای ادبی-فولکوریک جهانی است،از یک مقدمه و 12 داستان تشکیل شده است.داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی شفاهی مانند بایاتی،نغمه،ضرب المثل و حتی مرثیه دیده میشود.اثری حماسی است و هر کدام از داستانها درباره دلاوریها و ماجراهای دل انگیز یکی از قهرمانها ساخته شده است.معهذا هر 12 داستان با یکدیگر نیز ارتباط دارند.در این داستانها جسارت و مردانگی و قهرمانیها و عادات و معیشت و عقاید ترکان اغوز شرح داده شده و وطن خواهی و مهمان دوستی و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهای انسانی ستوده شده است.داستانها از قسمتهای منثور و منظوم تشکیل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است.اشعار داستانها در حدود دو هزار بیت است و سی در صد کتاب را تشکیل میدهد.این اشعار را اوزانها (شعرای خلق که امروز به آنها عاشیق میگویند)سروده و همراه ساز آنها (قوپوز) با آهنگهای آذری خوانده میشود.دو قسمت نثر و شعر داستانها به دنبال یکدیگر میایند.این داستانها مانند آئینه ای تمام نما فرهنگ عامیانه یا فولکلور این اقوام را در طول تاریخ نشان میدهد.
مقدمه کتاب بعدا و به قلم گردآورنده داستانها نوشته شده و نثر آن با متن داستانها متفاوت است.نویسنده کتاب و تاریخ آن معلوم نیست.ظاهرا کتاب در نیمه دوم قرن 15 تدوین شده است،ولی تاریخ و وقایع داستانها قدیم تر است. این داستانها در آذربایجان و شرق آناطولی و با الهام از وقایع تاریخی ساخته شده است.منتها ریشه آنها تا آسیای میانه میرسد.از نظر خصوصیات زبانی مربوط به زمانی است که هنوز ترکی آذربایجانی از ترکی آناطولی جدا نشده بود.یعنی،همانطور که در مقدمه کتاب ذکر شده به لهجه اغوز نوشته شده است(کتاب دده قورقود علی السان طایفۀ اغوزان)معهذا بیشتر ویژگیهای ترکی آذری در مرحله تشکیل را در خود حفظ کرده است.اسامی جاهائیکه بعنوان محل وقوع حوادث و داستانها آمده (گنجه،بزدعه،قلعه الینجه،گویجه گولی یا دریاچه گویجه،درشام و دربند) مربوط به آذربایجان است ولی از شهرهای شرقی آناطولی (طرابزون،بایبورد و ماردین) هم بنام شهرهای همسایه کافر یاد شده که میتواند درباره تاریخ وقوع حوادث نیز اطلاعات تقریبی بما بدهد.با این ترتیب این وقایع مربوط به زمانی است که هنوز این شهرها از طرف ترکان سلجوقی (اغوزها) فتح نشده و سکنه شان بدین اسلام درنیامده بودند،یعنی قرن 12 میلادی و یاقبل از آن.به نظر پروفسور و.و.بارتولد مستشرق معروف روسی که عمری را در تحقیق دده قورقود گذرانیده و همچنین پروفسور م.ارگین استاد ادبیات ترکی دانشگاه استانبول ،حوادث اصلی داستانها در آذربایجان رخ داده است. از این اثر دو نسخه خطی یکی در کتابخانه درسدن آلمان و دیگری در کتابخانه واتیکان موجود است.نسخه واتیکان بعدا پیداشده و ناقص است.هر دونسخه به حروف عربی نوشته شده است.کتاب دده قورقود به زبانهای مختلف ترجمه و چاپ شده است.در ترکیه و جمهوری آذربایجان هم عین کتاب و هم به حروف لاتین و سیریلیک به دفعات چاپ شده و مورد بررسی علمی دانشمندان اروپایی (دیتس و فیشر) و روسی (بارتولد) و ترکیه(اورخان شائق،محرم ارگین) و آذربایجان (حمید اراسلی،دمیرچی زاده،جمشیدوف)قرار گرفته است. ترجمه های انگلیسی و امریکایی به نامهای بابا قورقود و حماسه دده قورقود چاپ شده است که ترجمه آنها به زبان فارسي برگردانده شده است(بابا قورقود ،جفریل ویس،ترجمه فریبا عزب دفتری و محمد حریری اکبری،نشر ابن سینا،تبریز 1355) و (انار،حماسه ددهقورقود ، ترجمه ابراهیم دارابی ،نشر نوپا،تهران،1355)دده قورقود به این کتاب به نام اوست و در همه داستانها حاضر بوده و در اخر هر داستان وارد صحنه میشود و داستان را با سخنان نغز و پند آمیز خود به پایان میرساند یکی از اوزان ها و در عین حال ریش سفید و دانا و مصلحت اندیش قبیله اغوز است.دیتس ، دانشمند آلمانی ، ترجمه داستان تپه گوز (هیولای یک چشم)را به آلمانی منتشر ساخته و آن را با اودیسه هومر مقایسه کرده و نظر داده است که هومر در سرودن اودیسه از این داستان کهن که بعدها در بخشی از کتاب دده قورقود جای گرفته بهره جسته یا دست کم از مضمون آن باخبر بوده است.در داستانهای دده قورقود زنان منزلتی بالا و همطراز با مردان دارند.
درین داستانها خانواده تک زوجی(مونوگام) است و یکی از راه و رسم انتخاب همسر هماورد بودن دختر و پسر در اسب سواری و تیر اندازی و شمشیر زنی و کشتی و جنگاوری است.از نظر دستوری دده قورقود در حدود 90 درصد با زبان معاصر آذری مطابقت مینماید.در ضمایر و قیود و حروف ربط در طول هشتصد سال سیر تکاملی ،بعضی تغییرات پدید آمده است،بعضیها متروک و بعضیها هم هنوز عینا بکار میرود.مثلا \"بن\" به \"من\" ،\"قانقو\" به \"هانگی\"، قاچان به \"هاچان\"،\"اول\" و \"شول\" به \"او\"(اغلب این واژه ها تا اواخر قرن 18 نیز در آثار شعرا بکار میرفت.) \"بیرله\" به \"ایله\"، \"کیبی\" به \"کیمی\" و \"آوه ت\"تبدیل به بلی (عربی) شده است. از نظر لغوی نیز کم وبیش تفاوتهایی با زبان معاصر در آن دیده میشود.لغات خارجی هم بسیار کم دارد مثلا در تمام کتاب 350 کلمه عربی و 136 کلمه فارسی هست که اغلب اصطلاحهای مذهبی و جنگی است.کلمات ترکی یا عینا در زبان امروزی بکار میرود ،یا تغییراتی در آنها رخ داده، و یا اینکه بکلی متروک شده اند.در دده قورقود کلمات مترادف زیاد، و اغلب با هم بکار رفته است.در بعضی جاها کلمات مترادف هر دو ترکی ولی مربوط به لهجه های مختلف است.مانند\"ائت،قیل=بکن\"و\"دئه،سؤیله،آییت،دگیل=بگو\"\"اسن،ساغ=سالم\"،\"قیزیل،آلتون=طلا\"و\"گئتمک،وارماق=رفتن\"و\"ییگیت،آلپ،جلاسون،آره ن،اؤوره ن=ق هرمان\"،\"یاقشی،یاخشی،ائیو،ییک=خوب\"و\"توی،دوگون=عروسی\" و نظایر اینها.در برخی موارد یکی از کلمات مترادف ترکی و دیگری عربی یا فارسی است که با هم بکار رفته اند مانند:آغیر و عزیز،یازی و یابان،اوچماق و بهشت،ایاق و صراحی ،ساواش و جنگ ،تانری و الله، و نظایر اینها. این قبیل کلمات نشان میدهد که اولا زبان دده قورقود زبان خالص قبیله اغوز نیست بلکه امیخته ای از زبانهای قبایل اغوز و قبچاق و ترکان شرقی است،یعنی زبان ترکی آذری در مرحله تشکیل است و بکار بردن کلمات عربی و فارسی با کلمات مترادف ترکی نشانگر آن است که در این دوره کلمات عربی و فارسی تازه وارد زبان مردم شده و هنوز برای همه قابل فهم نبوده و لذا همراه با کلمات هم معنای ترکی بکار رفته است.این قبیل کلمات که بیشتر از راه نفوذ دولتی و مذهبی و عرفان و ادبیات وارد ترکی شده بعد از مدتها جای کلمات ترکی را گرفته و در دوره های بعدی مستقلا بکار رفته است.
December 15th, 2004


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
شعر،ادب و عرفان